Τα έκτακτα Στρατοδικεία του Εμφυλίου Πολέμου,
Κυριακάτικη
Ελευθεροτυπία, Κυριακή 9 Φεβρουαρίου 2014
Η
αδιαμφισβήτητη ένταξη της Ελλάδας -με τις ευλογίες της Σοβιετικής Ένωσης- στο
δυτικό στρατόπεδο μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου προϋπόθετε την πλήρη
συντριβή του μεγάλου λαϊκού αντιστασιακού κινήματος που είχε δημιουργηθεί την
περίοδο της τριπλής γερμανο-ιταλο-βουλγαρικής κατοχής
Τα
25 Έκτακτα Στρατοδικεία και τα 6 Μεραρχιακά συστάθηκαν με βασιλικό
διάταγμα στις 9 Σεπτεμβρίου του 1946 βάσει του Γ’ Ψηφίσματος της Δ’
Αναθεωρητικής Βουλής «Περί εκτάκτων μέτρων αφορώντων στην δημόσιαν
τάξιν και ασφάλειαν». Το Ψήφισμα αυτό στρεφόταν ευθέως κατά της Αριστεράς
και ειδικότερα κατά των συμμετεχόντων στις οργανώσεις του Κομμουνιστικού
Κόμματος και επιχειρούσε με νομικά μέσα να εξαλείψει κάθε μορφής αντιπαράθεση
με το κράτος που προέκυψε μετά την ένοπλη βρετανική επέμβαση το Δεκέμβριο του
’44.
Η
αδιαμφισβήτητη ένταξη της Ελλάδας –με τις ευλογίες της Σοβιετικής Ένωσης-
στο δυτικό στρατόπεδο μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου προϋπόθετε
την πλήρη συντριβή του μεγάλου λαϊκού αντιστασιακού κινήματος που είχε
δημιουργηθεί την περίοδο της τριπλής γερμανο-ιταλο-βουλγαρικής Κατοχής. Το Γ’
Ψήφισμα ήρθε να συμπληρώσει o νόμος 509/47 «περί μέτρων ασφαλείας του
κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των
ελευθεριών των πολιτών» και ο νόμος 511/47 για δημιουργία
στρατοπέδων συγκέντρωσης (αναφέρονται ως «στρατόπεδα πειθαρχημένης
διαβίωσης»).
Μπροστά στο εκτελεστικό
απόσπασμα
(αρχείο Ν. Μιχιώτη)
Η
Λευκή Τρομοκρατία
Η
πρώτη πράξη της προσπάθειας περιθωριοποίησης του λαϊκού κινήματος συνέβη το
Δεκέμβρη του ΄44. Η νίκη των Βρετανών και των Ελλήνων συνεργατών τους θα
επισφραγιστεί με τη Συμφωνία της Βάρκιζας (Φεβρουάριος του ’45) και τις
υπογραφές της κυβέρνησης Πλαστήρα και του ΕΑΜ, που βρισκόταν υπό τον έλεγχο του
Κ.Κ.Ε. Στη συμφωνία αυτή δεν συμπεριελήφθη η ρήτρα της πλήρους αμνηστίας για
όσα είχαν συμβεί έως εκείνη την εποχή. Αυτή η παράλειψη –και η αδιαφορία από
την πλευρά της αριστερής ηγεσίας για τη μοίρα των αγωνιστών- θα επιτρέψει τους
νικητές να εξαπολύσουν εκστρατεία αντεκδικήσεων και τρομοκρατίας
εις βάρος όσων συμμετείχαν στην εαμική Αντίσταση. Οι πλέον σκληροί
εκφραστές της Λευκής Τρομοκρατίας, όπως ονομάστηκε η πολιτική των
μεταδεκεμβριανών κυβερνήσεων, θα είναι οι παλιοί δωσίλογοι συνεργάτες των
κατακτητών, οι οποίοι θα ενσωματωθούν στις δομές του νέου κράτους με πρόσχημα
την «καταπολέμηση του κομμουνισμού.»
Η πολιτική αυτή θα οδηγήσει και πάλι στο Βουνό χιλιάδες αγωνιστές της Εθνικής
Αντίστασης. Οι συνθήκες που θα δημιουργήσει η τρομοκρατία, η ξενοκρατία και η
υποταγή των διεφθαρμένων κυρίαρχων ελίτ στους βρετανικούς σχεδιασμούς, θα
υπονομεύσουν τις προσπάθειες συμφιλίωσης. Αντίθετα, θα ευνοήσουν την πολιτική
της σύγκρουσης του γενικού γραμματέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, ο οποίος ήταν και
ο εκφραστής των σοβιετικών συμφερόντων στον ελλαδικό χώρο. Ο Λαός θα βρεθεί
παγιδευμένος μεταξύ ενός σκληρού κράτους-προτεκτοράτου και ενός γραφειοκρατικού
μηχανισμού που ήλεγχε ένα εξαρτημένο Κόμμα. Έτσι θα ξεκινήσει ο Εμφύλιος Πόλεμος,
θα συγκροτηθεί ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας και τον Δεκέμβριο του ’47 θα
δημιουργηθεί η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Μάρκο
Βαφειάδη.
Ο στρατιώτης
δίνει τη χαριστική βολή στους εκτελεσμένους
(αρχείο Ν. Μιχιώτη)
Τα
στρατοδικεία θερίζουν
Εργαλείο
νομιμοποίησης της ανελέητης κρατικής καταστολής υπήρξαν τα Έκτακτα
Στρατοδικεία. Υπολογίζεται ότι τον πρώτο χρόνο λειτουργίας τους (1946)
καταδικάστηκαν σε θάνατο 116 πολίτες, το 1947 καταδικάστηκαν σε θάνατο 688 ενώ
μόνο το πρώτο εξάμηνο του 1948 οι καταδικασμένοι ήταν 1547. Καταδικαστικές
αποφάσεις έβγαζαν επίσης και τα κακουργιοδικεία, τα οποία εκδίκαζαν υπαρκτά ή
ανύπαρκτα «εγκλήματα» που έγιναν την περίοδο της κατοχής και των Δεκεμβριανών.
Την ίδια χρονική περίοδο που καλύπτουν τα παραπάνω στοιχεία, τα κακουργιοδικεία
εξέδωσαν 310 θανατικές καταδίκες. Κατά το χρονικό διάστημα 1946-1951 εκδόθηκαν
4.851 θανατικές καταδίκες, ενώ 198 καταδικάστηκα σε ισόβια κάθειρξη και 916 σε
ποινές άνω των 10 ετών.
«Αυτή
τη στιγμή φεύγω για εκτέλεση…»
Ώρα
3 τα μεσάνυχτα. Στη Β’ αχτίνα οι φύλακες απόψε έχουν πολλή «δουλειά». Ανοίγουν
πρώτα το κελί του Μήτσου Γεωργαντά του Αχιλλέα. Ένα τριαντάχρονο παλικάρι από
το Σχηματάρι Θηβών. Τελειόφοιτος Γυμνασίου, γραμματέας της αχτίνας του.
«Αγαπημένα μου αδέλφια σας
φιλώ. Αυτή τη στιγμή φεύγω για εκτέλεση...». Η τελευταία επιστολή του
Γεωργαντά γραμμένη λίγο πριν από την εκτέλεση
-Ποιον θέλετε; ρωτάει ένας
κρατούμενος. Δείχνουν τον Μήτσο.
-Έτοιμος είμαι… σας περίμενα.
Πράγματι,
τους περίμενε. Γιατί το ‘ξερε ο ίδιος από πριν. Ο Μήτσος γνώρισε και την
ιδιαίτερη δοκιμασία της επικείμενης εκτέλεσης. Αυτή η δοκιμασία έδειξε και το
χαρακτήρα του, τη γενναιότητά του. Στην ίδια αχτίνα μέναν και οι δύο
συγκατηγορούμενοι και χωριανοί του, ο Ταξιάρχης Κουρουτός και ο Λεωνίδας
Λάμπρου…
Πριν
από μερικές μέρες ο ισοβίτης Παντελής Κουρτίδης είχε καταφέρει να πάρει κρυφά
από την υπηρεσία σημείωμα με τα ονόματα της νέας εκτέλεσης. Μέσα σ’ αυτούς ήταν
και το όνομα του γραμματέα της αχτίνας Μ. Γεωργαντά. Το σημείωμα έπρεπε να
δοθεί στον Μήτσο. Ο συναγωνιστής Κουρτίδης βρέθηκε σ’ ένα τρομερό δίλημμα. Να
το δώσει το χαρτί στον ίδιο που αναφέρει και το όνομά του ή να κάνει άλλο, δικό
του, που να αφαιρέσει τον Μήτσο; Αλλά τότε πώς θα ξέρει το κεντρικό γραφείο ότι
είναι και ο Μήτσος; Ύστερα ο Μήτσος θα το καταλάβει αφού στο νέο χαρτί-σημείωμα
θα είναι τα ονόματα των συγκατηγορουμένων του, πώς θα λείπει το δικό του; Έπειτα
θα δημιουργηθεί και ηθικό θέμα για τον Μήτσο. Θα του γεννηθεί ίσως η εντύπωση
πως δεν εκτιμάμε σωστά τη γενναία του ψυχή. Όχι, δεν θα του το κρύψει. Μόνο που
προτού του το δώσει θα του πει τι λέει. Έσφιξε την καρδιά του και τράβηξε.
Όπως
έβγαλε το μοιραίο χαρτάκι, τον ρωτάει ο Μήτσος.
-Ποιους
είναι για να πάρουν;
Τότε,
ένας κόμπος τού στάθηκε στο λαιμό. Έσκυψε το κεφάλι, προσπαθώντας να
συγκρατήσει τον εσωτερικό κλονισμό του. Έτσι, δεν έδωσε απάντηση.
Ο
Μήτσος διάβασε το σημείωμα. Μια σκληράδα πέτρωσε το πρόσωπό του. Απευθυνόμενος
στον Κουρτίδη, του λέει:
- Συναγωνιστή, εμείς
είμαστε οι άνθρωποι της αχτίνας -ήταν και εκείνος μέλος του
γραφείου- σ’ αυτές
τις στιγμές της υπέρτατης δοκιμασίας, μας έχουν εμπιστευθεί ένα ιερό καθήκον.
Επομένως, συναισθηματισμοί δεν χωράνε.
Κανένας
από τους άλλους δεν κατάλαβε ούτε ήταν δυνατόν να καταλάβει ότι ο Μήτσος
περνάει τις τελευταίες του μέρες, γιατί στάθηκε ο ίδιος πηγή θάρρους και
εμψυχωτικών προτροπών και εκδηλώσεων…
(Από
το βιβλίο του Λ. Β. Κασσελούρη, «Της
Λευτεριάς οι αθάνατοι», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1982)
Πεθαίνοντας στο Λαζαρέτο
Κυριακάτικη
Ελευθεροτυπία, Κυριακή 9 Φεβρουαρίου 2014
Το
Λαζαρέτο, ένα μικρό νησάκι κοντά στην πόλη της Κέρκυρας που παλιά ήταν γνωστό
ως νησί του Αγίου Δημητρίου, έμελε να γίνει τόπος θυσίας για δεκάδες πολιτικούς
κρατούμενους του μεταδεκεμβριανού εκδικητικού κράτους.
Το
Λαζαρέτο βρίσκεται στην ίδια ευθεία με το άλλο νησάκι του κόλπου, το Βίδο, όπου
μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή είχε χρησιμοποιηθεί ως λοιμοκαθαρτήριο για τους
άτυχους πρόσφυγες της Προδοσίας του 1922. Τα δύο νησάκια βρέθηκαν συνδεδεμένα
με τις πλέον σημαντικές σελίδες αυτού του τόπου, με πλήθος θυμάτων και με τον
ίδιο θύτη. Την εκδικητική Δεξιά που είτε στο πρόσωπο των προσφύγων του ’22 είτε
στο πρόσωπο των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης έβλεπε τον δικό της «εσωτερικό
εχθρό».
Ως
ιταλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης
Από
το Μεσοπόλεμο το Λαζαρέτο υπήρξε χώρος φυλάκισης αγωνιστών και κομμουνιστών.
Στην περίοδο της ιταλικής Κατοχής χρησιμοποιήθηκε από τους μελανοχίτωνες του
Μουσολίνι ως στρατόπεδο συγκέντρωσης για τους αντιφασίστες
αντιστασιακούς. Την περίοδο αυτή περιγράφει ο Αλέξανδρος Τσουρουνάκης σε
κείμενο που βρέθηκε στο αρχείο της Βαγγελιώς Γεωργαντά-Φραντζεσκάκη, πολιτικής
κρατούμενης για 11 χρόνια (αφέθηκε ελεύθερη το 1959). Ο Τσουρουνάκης γράφει: «Το
Λαζαρέτο ήτανε στρατόπεδο συγκέντρωσης του μουσολινικού φασισμού στα ελληνικά
Επτάνησα, έως το 1943, όπου η κατάρρευση της Ιταλίας, με τη συνθηκολόγηση του
Μπαντόλιο. Στις εγκαταστάσεις του στρατοπέδου φιλοξενήθηκαν από τις φασιστικές
ιταλικές αρχές κατοχής, πατριώτες και κομμουνιστές αγωνιστές της αντίστασης από
την ιταλική Καραμπινιερία Κεφαλληνίας, Ζακύνθου, Ιθάκης, Λευκάδας κι
εκρίθηκαν επικίνδυνοι για τα στρατεύματα κατοχής π.χ. μαθητές Κεφαλληνίας μέσης
εκπαίδευσης, εξόριστοι κομμουνιστές Παξών κ.λπ. ερημονήσων Επτανήσου, των
κομμουνιστών από τη Λάρισα. Σημαντικός αριθμός Κερκυραίων πατριωτών και
αγωνιστών. Και τελευταία ένα μεγάλο τμήμα της κολεχτίβας Ακροναυπλίας
(200 άτομα)…. Κάποιοι αγωνιστές από το Λαζαρέτο βρέθηκαν σε στρατόπεδα της
Ιταλίας, και από κει, όσοι σώθηκαν, με την κατάρρευση της Ιταλίας πήγαν στην
Αίγυπτο, στον ΕΑΣ (Εθνικό Απελευθερωτικό Σύνδεσμο). Από το Λαζαρέτο ξεκίνησαν
το Σεπτέμβρη του 1943 ελεύθεροι πια, βγαίνοντας στην Κέρκυρα (όπου μαζί με τις
τοπικές οργανώσεις και τους Ιταλούς αντιφασίστες εκδίωξαν
τους Γερμανούς και οργάνωσαν την άμυνα του νησιού). Με την κατάρρευση του
μετώπου των αντιφασιστών της Κέρκυρας, οι κομμουνιστές περνούν στην Ελεύθερη
Ελλάδα μέσω Αλβανίας.… »
Η
πιο τραγική σελίδα της ιστορίας του Λαζαρέτο γράφτηκε μέσα στον εμφύλιο
σπαραγμό, όταν το εκδικητικό κράτος αποφάσισε να στήσει εκτελεστικά αποσπάσματα
για εκατοντάδες και χιλιάδες αγωνιστές που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο κατά
την περίοδο της τρομοκρατίας που ακολούθησε τον Δεκέμβριο του
’44.
Εκδηλώσεις
Μνήμης
Το
νησάκι ανακηρύχθηκε σε προστατευμένο ιστορικό τόπο το 1992 με απόφαση της τότε
υπουργού Πολιτισμού Α. Ψαρούδα-Μπενάκη. Τη μνήμη των γεγονότων συντηρεί το Σωματείο
«Λαζαρέτο» (http://www.somatio-lazareto.gr/) που
ιδρύθηκε από επιβιώσαντες κρατούμενους. Όπως αναφέρουν οι ίδιοι: «Από
το 1949 που σταμάτησαν οι εκτελέσεις, για όλους εμάς ακολούθησαν πολλές
δυσκολίες. Παραμείναμε φυλακισμένοι για μεγάλη χρονική περίοδο ακόμη. Κι όταν
μετά από 12, 15 και 18 χρόνια ελευθερωθήκαμε, σκορπίσαμε εδώ και κει
προσπαθώντας να ξαναφτιάξουμε τη ζωή μας. Έτσι, δεν ήταν εύκολο να ανταμώσουμε,
να μετρήσουμε τις αναμνήσεις και τις υποσχέσεις μας. Αυτό το κατορθώσαμε το
1978, όταν ξεκινήσαμε από την Αθήνα και τον Πειραιά για μία πρώτη
επίσκεψη-προσκύνημα στον τόπο εκτέλεσης των συντρόφων μας στο Λαζαρέτο.»
Από
τότε και κάθε χρόνο το Σωματείο διοργανώνει επίσκεψη-μνημόσυνο σ’ εκείνο τον
τόπο της Λύπης. Χαρακτηριστική υπήρξε η ομιλία που εκφωνήθηκε στη νησίδα
κατά το μνημόσυνο που έγινε στις 8 Οκτωβρίου 1995: «Στο Λαζαρέτο
εκτελέσθηκαν, κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, αγωνιστές της Εθνικής
Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού. Η θυσία τους έχει σήμερα καταγραφεί
στην κιβωτό της Εθνικής Μνήμης σαν μία πράξη υπεράσπισης ανθρώπινων ιδανικών
απέναντι σε ένα κράτος που τιμωρούσε τις ιδέες. Η ανεξαρτησία της ψυχής και του
πνεύματος έδωσε στον τόπο αυτόν τη νικηφόρα μάχη της.
Το
μεταπολεμικό κράτος οργανώθηκε στην ιδεολογική βάση του αντικομουνισμού. Η
κοινωνία διαιρέθηκε σε δύο κατηγορίες, των κομμουνιστών και των
αντικομουνιστών. Στους πρώτους καταλογίσθηκε η επιβουλή της ακεραιότητας της
πατρίδας τους και εξαπολύθηκε ένας πρωτοφανής διωγμός. Οι δεύτεροι απέκτησαν
την αποκλειστική ιδιότητα του εθνικόφρονα.
Στο
πλαίσιο αυτής της διάκρισης διαμορφώθηκε και το νομικό οπλοστάσιο του κράτους.
Αρχικά καταδικάσθηκαν από τα Δικαστήρια Συνέδρων και εκτελέστηκαν χιλιάδες
αγωνιστές για πράξεις αντίστασης που είχαν διαπράξει στη διάρκεια της Κατοχής
και οι οποίες θεωρήθηκαν κοινά ποινικά αδικήματα. Δηλαδή, η δράση των
αντιστασιακών οργανώσεων θεωρήθηκε αντιποίηση εξουσίας, οι δε κατοχικές
κυβερνήσεις εθνική εξουσία της Ελλάδας. Στη συνέχεια λειτούργησαν τα Έκτακτα
Στρατοδικεία, τα οποία τιμωρούσαν ιδέες και όχι πράξεις. Η άρνηση της αποκήρυξης
των ιδεών αποτελούσε τεκμήριο ενοχής, και οδηγούσε στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Με
βάση τις παραπάνω κατηγορίες εκτελέσθηκαν στο Λαζαρέτο και τάφηκαν πρόχειρα 112
πολιτικοί κρατούμενοι των φυλακών της Κέρκυρας. Ο αριθμός αυτός δεν είναι
τελικός. Υπάρχουν ακόμα ερωτηματικά και γίνεται προσπάθεια να απαντηθούν. Οι
αγωνιστές αυτοί υπήρξαν θύματα της κατάστασης ομηρίας που χαρακτήριζε το σύνολο
των δικασμένων σε θάνατο πολιτικών κρατουμένων. Η απόφαση για την εκτέλεσή τους
ήταν αποτέλεσμα της ιδεολογικής συγκρότησης του κράτους, ο δε χρόνος της
καθοριζόταν από την εξέλιξη του Εμφυλίου πολέμου…
Μετά
τη μεταπολίτευση του 1974 το κράτος οργανώθηκε σε νέες βάσεις. Κατανοώντας το
μέγεθος της καταστροφής που είχε δημιουργήσει ο εθνικός διχασμός, απέβαλε τον
αντικομουνιστικό χαρακτήρα του. Η εθνική ενότητα αποκαταστάθηκε με πράξεις της
πολιτείας…»
——————————
Διδάκτωρ
σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, http://kars1918.wordpress.com/
. Βασικές πηγές είναι η διδακτορική διατριβή της ιστορικού Βασιλικής Λάζου για
την απονομή της δικαιοσύνης στην πόλη της Λαμίας την περίοδο του Εμφυλίου
Πολέμου και η δημοσιευμένη μελέτη του Νίκου Μιχιώτη με τίτλο «Τα Εκτακτα Στρατοδικεία της
περιόδου 1946-1960. Εν ονόματι του βασιλέως».
Το κείμενο αυτό
συντάχθηκε ως ελάχιστος φόρος τιμής για όσους εκτελέστηκαν στο Λαζαρέτο και για
τα τρία αδέλφια από το Σχηματάρι που χάθηκαν εκείνη τη φοβερή δεκαετία του ’40:
τον Βαγγέλη
Γεωργαντά που σκοτώθηκε το Σεπτέμβριο του 1944 σε μάχη που
έδωσε ο ΕΛΑΣ ενάντια στους Γερμανούς, τον Μήτσο Γεωργαντά που
εκτελέστηκε στο Λαζαρέτο τον Απρίλιο του 1948 και τον Βασίλη Γεωργαντά που
σκοτώθηκε στον Ελικώνα το Μάιο 1948 ως μαχητής του ΔΣΕ.
